“Trẻ em hôm nay, thế giới ngày mai”. Đối với mỗi quốc gia - dân tộc, thiếu niên, nhi đồng hôm nay sẽ là những chủ nhân của đất nước mai sau. Vì thế, trong nhiều thập kỷ qua, việc chăm lo, giáo dục toàn diện cho các em (về đạo đức, trí tuệ, thể lực và nhân cách) luôn là mối quan tâm lớn lao của Đảng và Nhà nước ta. Trong những điều kiện đó, việc xây dựng, duy trì và phát triển văn hoá đọc cho thiếu nhi là một nhiệm vụ rất quan trọng, có nhiều ý nghĩa: Tổ chức cho các em đọc và đọc được nhiều sách, báo, duy trì thường xuyên văn hoá đọc cho các em không chỉ giúp các em hiểu biết thêm kiến thức trong sách vở, mà còn giúp các em khám phá thế giới xung quanh, mở rộng chân trời mơ ước. Đồng thời, đọc sách còn giúp các em rèn luyện nhân cách và tư cách của người học sinh dưới mái trường xã hội chủ nghĩa, để các em biết được nhiều điều hay, lẽ phải, tránh xa những cạm bẫy và các tệ nạn xã hội...

Nhằm thực hiện tốt “Công ước Quốc tế về Quyền trẻ em” cũng như “Luật Bảo vệ chăm sóc, giáo dục trẻ em” mà Quốc hội Việt Nam đã thông qua, từ nhiều năm nay Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) đã trình Quốc hội và Chính phủ ban hành các văn bản pháp quy quan trọng trong lĩnh vực thư viện, để tổ chức phục vụ đọc sách, báo cho toàn dân, trong đó có thiếu niên - nhi đồng. Tại Điều 6, Chương II của Pháp lệnh Thư viện đã nhấn mạnh: “Trẻ em được tạo điều kiện sử dụng tài liệu thư viện phù hợp với lứa tuổi”. Điều 2, Chương II, Nghị định 72/2002/NĐ-CP ngày 6/8/2002 của Chính phủ cũng đã quy định: “Thư viện công cộng ở địa phương, thư viện các trường phổ thông và cơ sở giáo dục khác, cung văn hoá thiếu nhi, nhà văn hoá thiếu nhi có trách nhiệm xây dựng bộ phận tài liệu phù hợp với khả năng, tâm sinh lý, lứa tuổi của trẻ em; tổ chức phòng đọc, mượn tài liệu dành riêng để phục vụ trẻ em...”.

Với tư cách là một cơ sở giáo dục ngoài nhà trường, nhiều thập kỷ qua, được sự quan tâm chỉ đạo của các Bộ, Ngành Trung ương, sự phối kết hợp chặt chẽ của các cấp chính quyền địa phương như: Sở VHTTDL, Sở Giáo dục và Đào tạo, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh, thành, hệ thống thư viện công cộng (TVCC) Việt Nam đã có nhiều cố gắng, nỗ lực trong việc tổ chức phục vụ sách, báo và nhiều hoạt động hữu ích, thiết thực cho các em thiếu nhi như: Tuyên truyền, giới thiệu sách (TTGTS), kể chuyện sách, vẽ tranh theo sách, thi tìm hiểu sách báo... vào các dịp hè hàng năm. Tất cả những hoạt động ấy cùng với việc quan tâm đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị thư viện, vốn sách, báo phong phú đã góp phần tạo ra một môi trường thân thiện, một không gian thoải mái, trong lành, một sân chơi bổ ích và thú vị, giúp các em thiếu nhi đọc và học, phấn đấu và rèn luyện ngày một tốt hơn, trưởng thành hơn trong cuộc sống.

1. Hiện trạng tổ chức và hoạt động của hệ thống thư viện công cộng phục vụ thiếu nhi ở Việt Nam

Ưu điểm

- Những năm qua, thư viện/ phòng đọc sách thiếu nhi ở nước ta đã phát triển rộng khắp, trở thành một hệ thống (từ tỉnh đến huyện và cơ sở). Rõ ràng là ưu tiên phục vụ sách, báo cho thiếu nhi, xây dựng, nâng cao văn hoá đọc cho các em ngay từ khi còn cắp sách tới trường luôn là nhiệm vụ quan trọng, là mối quan tâm lớn của lãnh đạo các cấp chính quyền từ trung ương tới địa phương.

- Việc đầu tư cơ sở vật chất (trụ sở, trang thiết bị…), kinh phí, cán bộ và vốn tài liệu sách, báo cho thiếu nhi ở nhiều thư viện tỉnh, thành, thư viện huyện, thị đã được chú ý quan tâm, đầu tư từng bước. Một số tỉnh, thành có điều kiện đã chú trọng đầu tư trang thiết bị hiện đại (kể cả phương tiện nghe nhìn) cho các em, như: Thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh (KHTH Tp. HCM), Thư viện thành phố Hà Nội, Thư viện tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Thư viện tỉnh Nghệ An đã và đang tạo điều kiện cho các em đến thư viện đọc, học tập, vui chơi, giải trí, sáng tạo.

- Trong quá trình tổ chức các hoạt động, nhiều thư viện tỉnh, thành đã chú trọng đổi mới phương thức phục vụ: Từ việc cấp thẻ nhanh chóng và tiện lợi, tổ chức lại hệ thống kho giá (chuyển từ phục vụ kho đóng sang kho mở), đến việc phục vụ nghe nhìn (Multimedia) hoặc tra cứu truy cập Interrnet… tất cả những đổi mới về hình thức và nội dung đã góp phần nâng cao chất lượng phục vụ cho các em.

- Nhiều năm qua, các địa phương đã từng bước đổi mới và nâng cao chất lượng trong công tác thông tin, tuyên truyền thu hút các em thiếu nhi đến thư viện. Bên cạnh các cuộc thi: TTGTS, kể chuyện sách..., nhiều tỉnh đã tổ chức các hình thức sinh hoạt mới dành riêng cho các em như: Thi vẽ tranh theo sách, Câu lạc bộ thiếu nhi, Hái hoa dân chủ, Báo tường học đường, Chiếu phim cổ tích… tạo cho các em có một sân chơi bổ ích, lành mạnh và hiệu quả, thu hút hàng ngàn, hàng vạn thiếu nhi cả nước tham gia (đặc biệt Thư viện KHTH Tp. HCM có nhiều hoạt động bổ ích cho các em như: thi vẽ tranh theo sách hàng năm, thiết kế trang web cho thiếu nhi. Thư viện thành phố Hải Phòng từ năm 2008 đã đưa cuộc thi TTGTS ra sân khấu ngoài trời phục vụ hàng ngàn lượt công chúng và các em thiếu nhi. Vụ Thư viện, Thư viện Quốc gia Việt Nam hàng năm tổ chức Ngày Hội Sách và có riêng một sân chơi bổ ích cho các em thiếu nhi: vẽ tranh theo sách, kể chuyện theo sách hoặc thi đọc và cảm nhận về cuốn sách mà em yêu thích... đã mang lại những hiệu quả thiết thực, to lớn).

- Đặc biệt, đánh giá hiệu quả về xã hội, có thể nói: Việc tổ chức phục vụ cho các em thiếu nhi tới thư viện đọc sách, báo, tra cứu thông tin đã phần nào giúp các em có thêm kiến thức và hiểu biết xã hội, giúp các em học hành, thi cử có nhiều tiến bộ. Qua báo cáo của các tỉnh, thành phố gửi về cho thấy, nhiều tỉnh đánh giá cao hoạt động này. Con số hàng năm nhiều cháu đỗ đạt ở các trường đại học, cao đẳng hoặc giành các giải cao trong các kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh, cấp quốc gia và cả quốc tế, đã chứng tỏ có một phần đóng góp của thư viện. Bên cạnh đó, các cuộc thi TTGTS, thi kể chuyện sách, vẽ tranh theo sách... cũng đã tạo cho các em có môi trường rèn luyện và làm quen với sân khấu, nghệ thuật, ôn lại truyền thống lịch sử, truyền thống cách mạng của cha ông, đồng thời, sách, báo còn giúp cho các em tránh xa các tệ nạn xã hội...

Khó khăn, hạn chế

 Thứ nhất, điều kiện chủ quan

- Về cơ chế chính sách: Những năm qua, chúng ta đã có những văn bản pháp quy về thư viện và tổ chức phục vụ thiếu nhi trong thư viện, song nhìn chung cơ chế, chính sách đặc thù dành cho thiếu nhi còn chưa đầy đủ (nhất là thiếu những chế tài cụ thể về: đất đai, xây dựng trụ sở, đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại, bổ sung vốn tài liệu, đào tạo, tập huấn và chính sách đãi ngộ cho người làm thư viện (NLTV). Chính những yếu tố này có ảnh hưởng không nhỏ đến việc đầu tư, duy trì và phát triển văn hoá đọc cho thiếu nhi trong các TVCC ở Việt Nam.

- Ở một số địa phương, bên cạnh một số tỉnh, thành phố có điều kiện đã có sự quan tâm thích đáng cho văn hoá đọc của thiếu nhi, song còn nhiều địa phương do có khó khăn, hạn chế nên việc quan tâm và đầu tư cho văn hoá đọc thiếu nhi vẫn chưa theo kịp nhu cầu, đòi hỏi của thực tiễn, của sự phát triển xã hội. Việc đầu tư kinh phí bổ sung sách, báo chưa nhiều, trang thiết bị thiếu đồng bộ, sơ sài, NLTV thiếu nhi và môi trường đọc cho các em chưa theo đúng yêu cầu chuẩn hoá và hiện đại của khu vực và thế giới... còn là một bài toán khó có lời giải đối với nhiều thư viện tỉnh, thành phố (thậm chí có “dự án khả thi” cho thư viện thiếu nhi ở tỉnh Thái Nguyên cách đây chưa lâu trị giá hơn 3 tỷ đồng, vậy mà vẫn không thực hiện được, do không có nguồn vốn đầu tư). Bên cạnh đó, việc chủ động đổi mới các phương thức hoạt động phục vụ và TTGTS cho thiếu nhi ở nhiều địa phương còn chậm (nhất là ở cấp huyện).

- Công việc của NLTV thiếu nhi là một công việc mang tính đặc thù, song từ nhiều năm nay, chúng ta chưa thực sự chú trọng và quan tâm đến đội ngũ này. Việc tập huấn, đào tạo lại cho NLTV thiếu nhi hầu như ít được đề cập (cả trung ương và địa phương). Chính điều này có ảnh hưởng không nhỏ tới trình độ, nhiệt huyết và tác nghiệp của NLTV thiếu nhi trong các thư viện.

 Thứ hai, điều kiện khách quan

- Do sự bùng nổ của thông tin, Internet, nên văn hoá nghe nhìn đã và đang có ảnh hưởng không nhỏ tới văn hoá đọc, trong đó có các em thiếu nhi. Tình trạng trên các phương tiện thông tin đại chúng nói nhiều về hiện tượng thiếu nhi ở Việt Nam nghiện nét, nghiện game online đang trở nên đáng báo động. Chính điều này cũng làm suy giảm văn hoá đọc trong các em.

- Qua báo cáo và thống kê của các tỉnh gửi về cũng cho thấy một thực tế là: do lịch học tập chính khoá và ngoại khoá của các em học sinh hiện nay rất dày, chương trình học khá nặng. Vì vậy, thời gian và hứng thú đọc của các em trong các thư viện, với sách, báo truyền thống cũng đã có ảnh hưởng rất nhiều. Nhiều em muốn đọc song không còn thời gian, do mệt mỏi, căng thẳng vì học hành, thi cử. Đây cũng là một trong những nguyên nhân tác động không có lợi cho văn hoá đọc của thiếu nhi nước ta hiện nay.

- Về các ấn phẩm xuất bản cho thiếu nhi: Do cơ chế thị trường, sách báo cho thiếu nhi hiện nay ở nước ta khá phong phú. Ngoài truyện chữ, có cả truyện tranh, ngoài ấn phẩm của nhiều nhà văn trong nước, có rất nhiều truyện và sách dịch của nước ngoài (đó là chưa kể tới trò chơi trực tuyến). Song những truyện hay, hấp dẫn phù hợp với phong tục, thị hiếu, thẩm mỹ của các em thiếu nhi Việt Nam còn hạn chế, trong khi đó truyện kiếm hiệp, bạo lực, ma quỷ, yếu tố hoang đường thì đang phát triển. Vì vậy, khơi gợi hứng thú đọc, định hướng văn hoá đọc sách cho thiếu nhi một cách lành mạnh là việc làm rất quan trọng, có nhiều ý nghĩa.

- Việc tổ chức phối kết hợp phục vụ thiếu nhi ở một số địa phương với các cơ quan, đoàn thể... còn mang tính hình thức, thời vụ, chưa đi vào chiều sâu và chưa thực sự quan tâm tới lợi ích thiết thực của các em thiếu nhi.

2. Định hướng và một số giải pháp tăng cường phục vụ thiếu nhi trong các thư viện công cộng Việt Nam thời gian tới

Về phương hướng, mục tiêu

Nhằm thực hiện hiệu quả Nghị quyết Trung ương 9 (Khoá XI) của Đảng về “Chiến lược xây dựng văn hoá, con người vì sự phát triển bền vững đất nước”, Pháp lệnh Thư viện và Nghị định 72/2002/NĐ-CP của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Thư viện về lĩnh vực thư viện nói chung, thư viện phục vụ thiếu nhi nói riêng và định hướng cho phát triển thư viện phục vụ văn hoá đọc cho thiếu nhi ở nước ta trong những năm tới như sau:

Thứ nhất, duy trì và từng bước củng cố, hiện đại hoá hệ thống thư viện, tủ sách dành cho thiếu nhi. Cần tăng mức đầu tư về mọi mặt: kinh phí, NLTV, vốn tài liệu, sách báo, trang thiết bị thư viện trong các thư viện/ phòng đọc sách thiếu nhi (kể cả ở các Cung thiếu nhi, Nhà văn hoá thiếu nhi...). Ưu tiên về đất đai, xây dựng trụ sở và bố trí phòng đọc riêng biệt tiện lợi cho việc tổ chức phục vụ thiếu nhi.

Thứ hai, xây dựng thư viện thiếu nhi độc lập ở một số tỉnh, thành phố lớn hoặc ở trung tâm các vùng, miền trong cả nước (Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Huế, Cần Thơ, Thái Nguyên, Nghệ An...). Thư viện thiếu nhi độc lập trực thuộc Sở VHTTDL, là trung tâm hướng dẫn nghiệp vụ cho hệ thống thư viện thiếu nhi trong tỉnh và khu vực. Các thư viện này sẽ là trung tâm sinh hoạt đọc sách, báo, sáng tạo, vui chơi, giải trí cho các em thiếu nhi trên địa bàn.

Thứ ba, từng bước hiện đại hoá thư viện/ phòng đọc sách thiếu nhi ở cấp tỉnh, tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại phù hợp với đặc thù, tâm sinh lý, lứa tuổi của các em, tạo ra một không gian, môi trường văn hoá lành mạnh.

Thứ tư, tổ chức phục vụ thiếu nhi tại các thư viện quận, huyện, thị xã và cơ sở.

Thứ năm, thực hiện tốt xã hội hoá để huy động mọi nguồn lực của các cơ quan, đoàn thể, cá nhân trong, ngoài nước trong việc duy trì, phát triển văn hoá đọc cho thiếu nhi.

Thứ sáu, phấn đấu đến năm 2020, mỗi kho sách thư viện/ phòng đọc thiếu nhi cấp tỉnh bình quân có 50-60 ngàn bản sách, 20/63 tỉnh có thư viện thiếu nhi độc lập và mỗi thư viện tỉnh, thành phố có bình quân 02 NLTV chuyên trách phục vụ thiếu nhi.

Một số giải pháp cơ bản

Để thực hiện tốt nhiệm vụ theo định hướng, mục tiêu trên, cần tiến hành các biện pháp cơ bản sau đây:

- Một là, tuyên truyền giáo dục để nâng cao nhận thức cho các cấp lãnh đạo từ trung ương tới địa phương quan tâm đến việc đầu tư, xây dựng, quản lý và sử dụng các cơ sở văn hoá, vui chơi, giải trí, trong đó có văn hoá đọc cho các em thiếu nhi trong điều kiện nền kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa.

- Hai là, tăng cường quản lý Nhà nước và xã hội hoá đối với hoạt động sách, báo cho thiếu nhi. Trước hết Nhà nước cần ban hành những cơ chế, chính sách đặc thù về phát triển văn hoá đọc cho thiếu nhi (ưu tiên đất đai, xây dựng trụ sở, kinh phí, mua sắm trang thiết bị hiện đại, nhân viên và chế độ đãi ngộ đối với NLTV thiếu nhi...). Nhà nước cần có quy hoạch xây dựng thư viện thiếu nhi độc lập theo hướng hiện đại hoá. Đối với hệ thống thư viện thiếu nhi ở quận, huyện, thị xã, phòng đọc sách ở cơ sở, cần xây dựng theo hướng xã hội hoá (tích cực vận động mọi tầng lớp nhân dân, toàn thể xã hội tham gia đóng góp xây dựng thư viện thiếu nhi).

- Ba là, làm giàu nguồn tư liệu và thông tin cho thiếu nhi. Nhà nước cần có chính sách đầu tư thoả đáng cho việc viết và xuất bản sách thiếu nhi. Cần có nhiều cuốn sách với những hình thức hấp dẫn, phù hợp về hình thức và nội dung, tâm lý, lứa tuổi, tình cảm và thẩm mỹ của các em. Bên cạnh các tài liệu in truyền thống, cần chú ý đến các tài liệu nghe nhìn, xuất bản phẩm điện tử…

- Bốn là, không ngừng đổi mới các phương thức phục vụ thiếu nhi trong các TVCC, kết hợp và chuyển dần phục vụ từ “kho đóng” sang “kho mở”, tăng cường phục vụ nghe nhìn, tra cứu trực tuyến, Internet. Đổi mới có sáng tạo các hình thức TTGTS, thi kể chuyện sách và nhiều hình thức hấp dẫn khác. Đẩy mạnh việc phối kết hợp với các cơ quan, đoàn thể xã hội (đặc biệt với ngành Giáo dục và Đào tạo), nhằm tổ chức tốt các hoạt động đọc sách báo cho thiếu nhi.

- Năm là, tăng cường và chú trọng công tác đào tạo NLTV. NLTV thiếu nhi phải được đào tạo chuyên ngành, có trình độ chuyên môn khá giỏi, biết ngoại ngữ, thành thạo vi tính, đáp ứng yêu cầu của NLTV hiện đại, đặc biệt phải nắm vững tâm sinh lý, nhu cầu đặc thù của các em thiếu nhi để định hướng đọc và phục vụ tốt cho các em.

Tóm lại, chăm lo văn hoá đọc cho thiếu nhi ở nước ta là nhiệm vụ quan trọng, cấp bách không chỉ của ngành Văn hoá, Thể thao và Du lịch, mà là trách nhiệm của toàn xã hội, trách nhiệm của toàn dân. Văn hoá đọc cho các em thiếu nhi nếu được đáp ứng, nâng cao ngày càng tốt hơn, đầy đủ hơn, chắc chắn sẽ góp phần quan trọng vào việc học tập, tu dưỡng, rèn luyện của các em, giúp các em trở thành con ngoan, trò giỏi, “Cháu ngoan của Bác Hồ”, trưởng thành hơn trong học tập và trong cuộc sống, tránh xa những cạm bẫy và tệ nạn xã hội, góp phần hình thành một “thế hệ đọc” và xã hội học tập trong tương lai.

Nguồn: Tạp chí Thư viện Việt Nam. - 2015. - Số 1. - Tr. 38-41,22.